آیه اكمال دین و حدیث غدیر

در ابتدا لازم است توضیحی درباره آیه اكمال دین بیان نماییم:
1 ـ مفهوم و معنای آیه : (الیوم یئس الذین كفروا من دینكم فلا تخشوهم واخشون الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دینا);[1] امروز كافران (از زوال) آیین شما مأیوس شدند; بنا بر این از آنها نترسید، واز (مخالفت) با من بترسید! امروز دین شما را كامل كردم; و نعمت خود را بر شما تمام نمودم، و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم.
2 ـ این بخشی از آیه (الیوم یئس الذین كفروا من دینكم فلاتخشوهم و اخشون) با (الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دینا) كه هردو به دنبال هم در یك آیه ذكر شده، ارتباط نزدیك و پیوند محكمی با هم دارد و غرض واحدی را بیان می كند، كه عبارت باشد از نومیدی كفار از شكست اسلام. اكمال دین، تمام كردن نعمت و پذیرفتن اسلام به عنوان دین برای مردم، و نومیدی كفار در یك روز بوده است.
3 ـ آیه (الیوم یئس الذین كفروا … الیوم اكملت لكم دینكم) در روزی نازل شد كه در آن روز كفار نومید شدند و دین كامل گشت، پس این روز عظیم در اسلام چه روز بوده است؟ فرضیه هایی طرح و تصور شده، كه هیچ یك از آنها با مفهوم آیه سازگاری ندارند، و از جمله آن فرضیه ها، فرضیه ای است كه در پرسش طرح شده است، و آن اینكه آیه در نهم ذیحجه در روز عرفه نازل شده است.
ولی این فرضیه صحیح نیست، چون آن وقت این پرسش مطرح است كه در روز نهم ذیحجه چه قضیه مهمی اتفاق افتاد كه كفار از پیروزی بر دین نومید شدند، و دین اسلام كامل گردید؟
نهایت چیزی كه ممكن است گفته شود این است كه منظور از اكمال دین، تعلیم عملی مناسك حج به وسیله رسول خدا بود كه مسلمانان را به حج تمتع دستور داد تا متروك نماند، ولی این توجیه صحیح نیست، چون اكمال دین، به تعلیم چیزی از واجبات دینی اطلاق نمی شود. تا چه رسد كه دین به وسیله آن كامل شده باشد، و افزون بر آن، این احتمال با این بخش از آیه «الیوم یئس الذین كفروا من دینكم» هیچ گونه ارتباطی پیدا نمی كند; چون بین «یأس و نومیدی كفار از پیروزی بر دین» و بین «تعلیم رسول الله حج تمتع را به مسلمان»، هیچ گونه ارتباطی عقلائی وجود ندارد. نومیدی كفار زمانی عقلایی است كه قضیه عظیم، و تحوّل شگرفی در اسلام رخ داده باشد كه باعث نومیدی كفار از غلبه بر دین بشود[2].
4 ـ كفار دائماً نقشه غلبه بر دین اسلام را در سر می پروراندند، و پیروزی بر دین برای آنها به عنوان یك ایده و آرزو مطرح بود[3]، و از اینكه آنها در جنگهای پیاپی شكست خورده بودند، تمام امیدشان به دوره پس از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بود كه با نصب شدن علی(علیه السلام) به خلافت مسلمین توسط رسول خدا(صلی الله علیه وآله) آخرین نقطه های امید كفار تبدیل به یأس شدند، و دین خدا با نصب جانشین رسول خدا و معین شدن رهبری مسلمانان، به اكمال رسید، و بدینسان نعمت خداوند بر امت تمام شد. و آیه با چنین واقعه عظیم و مهم تاریخی اسلام، كه در دوازدهم ذیحجه در روز «غدیر» نازل شد، معنا پیدا می كند، و ارتباط و پیوند هردو بخشی آیه روشن می گردد. و دیگر جای خوف و نگرانی از سوی دشمن وجود ندارد[4]، و مردم از خدا بترسند و عمل و رفتارشان طوری نباشند كه موجب خشم خدا بر آنها بشوند.
5 ـ واقعه غدیر خم، واقعیتی است كه تمام مسلمانان بر آن اتفاق نظر دارند و بسیاری از مورخین آن را به رشته تحریر در آورده اند[5]، و همچنین همه مفسّران و دانشمندان شیعه و نیز جماعت زیادی از علما و مفسّران و محدّثان معروف اهل سنّت معتقدند كه آیه(الیوم اكملت لكم دینكم) در روز 18 ذی الحجه در غدیر خم نازل شده است و در اینجا به برخی از كلمات علماء و مفسران اهل سنت پیرامون آیه فوق و سبب نزول آن اشاره می كنیم:
جلال الدین سیوطی در تفسیر معروف خود، الدرالمنثور در ذیل آیه مورد بحث در ضمن حدیثی نقل می كند:
هنگامی كه پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) در روز غدیر علی(علیه السلام) را به امامت نصب نمود و آوای ولایت او را سر داد پیك وحی جبرئیل امین آیه (الیوم اكملت لكم دینكم) را آورد[6].
خطیب بغدادی در تاریخ خود نقل می كند:
هركس روز 18 ماه ذی الحجه را روزه بگیرد برای او روزه ی شصت ماه نوشته می شود و آن روز، روز غدیر خم است. وقتی كه پیامبراسلام(صلی الله علیه وآله)دست علی بن ابی طالب را گرفت و فرمود: آیا من ولی و سرپرست مؤمنین نیستم؟ پاسخ دادند: چرا تو ولی مؤمنان هستی ای پیامبر خدا، آنگاه فرمود: هركس من مولای او هستم علی مولای او است، عمر بن الخطاب گفت: به به، آفرین بر تو ای پسر ابوطالب، از هم اكنون تو مولای من و مولای هر مسلمان هستی! پس خدا آیه(الیوم اكملت لكم دینكم) را نازل كرد[7].
ابن مغازلی كه یكی از بزرگان فقهاء و حفّاظ اهل سنت است در كتاب معروف خود به نام «مناقب علی بن ابی طالب(علیه السلام)» كه در میان كتب مناقب امام علی(علیه السلام) بی نظیر و یا كم نظیر است، حدیثی را نقل می كند كه شبیه حدیث سابق است با مختصر تفاوت و اضافات، و با صراحت می گوید: آیه مورد نظر در روز 18 ذی الحجّه روز غدیر خم نازل شده است.
و باز حموینی كه یكی دیگر از علما و دانشمندان اهل سنت است در كتاب معروف خود «فرائد السمطین» با اسناد خود نقل می كند:
رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در روز غدیر خم مردم را برای معرفی علی(علیه السلام) فراخواند و دستور داد زیر درختی كه در آنجا بود، از خار و علف پاك نمایند و مردم امر آن حضرت را به جا آوردند، و آن روز مصادف با روز پنجشنبه بود. سپس مردم را فراخواند دست علی(علیه السلام) را گرفت، بالا برد، تا جایی كه مردم سفیدی زیر بغل او را دیدند، هنوز رسول خدا(صلی الله علیه وآله) و علی(علیه السلام)از همدیگر جدا نشده بودند، این آیه نازل شد: (الیوم اكملت لكم دینكم…)، پیامبر فرمود: خداوند بزرگ است، همان خدایی كه آیین خود را كامل و نعمت خود را بر ما تمام كرد و از نبوت و رسالت من و ولایت علی(علیه السلام) راضی و خشنود گشت و سپس فرمود: خداوندا دوستان او را دوست بدار، و دشمنان او را دشمن بدار، یارانش را یاری كن و آنها را كه یاریش نكردند از یاری خویش محروم بدار[8].
از ابوهریره نقل شده: «كسی كه روز هیجده ذی حجه روزه بگیرد بر او ثواب 60 ماه روزه نوشته می شود و این روز، روز غدیر خم است كه رسول خدا(صلی الله علیه وآله) دست علی بن ابی طالب را گرفت و فرمود: آیا من سزاوارتر به مؤمنین نیستم؟ گفتند: بله ای رسول خدا، فرمود: كسی كه من تاكنون مولی و پیشوای او بوده ام، بعد از من علی مولی و پیشوای اوست، در این هنگام عمر جلو آمد به علی(علیه السلام)تبریك گفت (بخّ بخّ)، ای علی تو مولای من و مولای همه ی مسلمین شدی، در این هنگام آیهاكمال نازل شد: (الیوم اكملت لكم دینكم…). این روایت را خطیب بغدادی در تاریخ بغداد[9] و ابن عساكر در تاریخ دمشق[10] و عاصمی در زین الفتی[11] و حاكم حسكانی در شواهد التنزیل[12] و ابن مغازلی در مناقب الامام علی بن ابی طالب(علیه السلام)[13] و… نقل كرده اند. همچنین كسانی چون سیوطی در الدرالمنثور[14] و ابن كثیر در البدایه و النهایه[15] هم این روایت را نقل كرده اند.
در روایت دیگری از ابی سعید خدری نقل شده است: «هنگامی كه آیه فوق نازل شد، پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: اللّه اكبر، بر كامل شدن دین و تمام شدن نعمت و راضی شدن پروردگار به رسالت من و ولایت علی ابی طالب بعد از من، پس فرمودند: هركس من مولای او هستم، علی مولای اوست. خداوندا دوست بدار كسانی را كه علی را دوست دارد و دشمن بدار كسانی كه را كه با علی دشمن است، و یاری كن یاری كنندگان علی را، و خوار و ذلیل كن خوار كننده گان او را»[16].
مرحوم علامه امینی بعد از تصریح به اینكه آیه (الیوم اكملت لكم دینكم…) در روز غدیر نازل شده می فرماید: امامیّه قائلند كه این آیه كریمه بعد از آنكه رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در غدیر خمّ قرار گرفته بود، درباره نصّ غدیر و ولایت علی بن ابی طالب(علیه السلام) نازل شده است. نصّی كه با الفاظ مفید و صریح و آشكار به گونه ای كه همه ی صحابه آن را شنیدند و فهمیدند و این خبر به هركس رسید… جماعت زیادی از علمای تفسیر و پیشوایان حدیث و حفاظ آثار از اهل سنّت در این مطلب با امامیّه همصدا شده اند[17].
مرحوم امینی تعدادی از علما و مفسران را نام می برد كه تصریح كرده اند آیه«الیوم اكلمت لكم دینكم…» در روز غدیر خم نازل شده است!
بنا بر آنچه گذشت به دست می آید كه آیه اكمال در روز هیجدهم ذیحجه نازل شده است و این آیه نه تنها ارتباطی نزدیك به امامت امام علی(علیه السلام) دارد بلكه تنها با امامت آن حضرت معنا پیدا می كند و رابطه هردو فقره آیه روشن می گردد.
6 ـ امامت چیزی جدایی از دین نیست، دین بدون امامت ناقص است، در این صورت لزوماً باید تعیین امام از سوی پیامبر(صلی الله علیه وآله) به اذن خداوند بشود، و گرنه دین ناقص می ماند; لذا با تعیین و نصب شدن علی به امامت از طرف رسول خدا، دین اسلام كامل گردید.
روایاتی در متون فریقین بیان شده مبنی بر ضرورت وجود امام در هر زمان، از جمله: از معاویه بن ابی سفیان نقل شده كه: پیامبر فرمودند(صلی الله علیه وآله): «كسی كه بمیرد و امام و پیشوایی نداشته باشد به مرگ جاهلیت مرده است»[18]. حال آنان كه می پندارند امامت جزء دین نیست و دین را بدون امامت كامل می دانند، چگونه این روایت را توجیه می كنند؟ مگر چنین نیست كه پیامبر(صلی الله علیه وآله)مردن بدون داشتن امام و پیشوا را، از نوع مردن جاهلیت و خارج بودن از اسلام می داند؟
عقل هم وجود امام را در هر زمان ضروری می داند; چرا كه خداوند حكیم بندگان خود را سرگردان فرو نمی گذارد تا دچار انحراف شوند[19] درست است كه شریعت و احكام شرعی در زمان حیات رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) به اتمام رسیده است، ولی برای هدایت حكومت اسلامی به سر منزل مقصود و اجرای احكام اسلامی در جامعه، نیاز به امام و پیشوا بعد از پیامبر(صلی الله علیه وآله)ضرورت دارد; چون در غیر این صورت دین به انحراف كشیده خواهد شد و اثری از آن باقی نخواهد ماند.
با این توضیح كه امامت جزء دین است، آیه اكمال تنها با حادثه عظیم و تاریخی «غدیر» معنا پیدا می كند، و در آیه كه سخن از نومیدی كفار و اكمال دین و تمام شدن نعمت بر مسلمانان به میان آمده است، تنها با نصب علی به امامت و رهبری امت اسلامی قابل تفسیر است و دین اسلام با نصب امام علی(علیه السلام)به خلافت و امامت مسلمین از سوی پیامبر به سر حد اكمال رسید، و موجب نومیدی كفار از غلبه بر مسلمین گردید.

[1] . سوره مائده، آیه 3.
[2] . مراجعه كنید به تفسیر المیزان، ج 6، ص 167 ـ 171 .
[3] . سوره بقره، آیه 109.
[4] . مراجعه كنید به تفسیر المیزان، ج 6، ص 176 .
[5] . مسند احمد، ج 32، ص 56، 19302، مؤسسه الرساله، چاپ اول، 1420. زین الفتی، عاصمی، تحقیق باقری محمودی، ج 2، ص 267، مجمع احیاء الثقافه الاسلامی.
[6] . تفسیر الدر المنثور، ج 3، ص 19، ذیل آیه ی 3 سوره ی مائده.
[7] . تاریخ بغداد، ج 8، ص 290.
[8] . انّ النبی(صلی الله علیه وآله) یوم دعا الناس إلی علی فی غدیر خمّ أمر بما كان تحت الشجره من الشوك فقمّ، و ذلك یوم الخمیس، ثمّ دعا الناس إلی علی فأخذ بضبعه فرفعه حتنی نظر النّاس الی بیاض إبطیه، ثمّ لم یتفرّقا حتّی نزلت هذه الآیه «الیوم اكملت لكم دینكم…» فقال رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) الله اكبر علی اكمال الدین و إتمام النعمه و رضی الرّب برسالتی و الولایه العلی(علیه السلام). ثمّ قال: اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خدله. ( فرائد السمطین، ج 1، ص 73، باب 12، ح 39، چاپ اول، سال 1398 هـ مطابق 1978 میلادی، ناشر: مؤسسه محمودی، بیروت. لبنان).
[9] . تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، ج 8 ص 290، مكتبه السلفیه.
[10] . تاریخ مدینه دمشق ، ابن عساكر، تحقیق محمد باقر محمودی، ج 2، ص 75 رقم 577 ترجمه امام علی(علیه السلام)، چاپ دوم، 1400.
[11] . زین الفتی، عاصمی، تحقیق محمد باقر محمودی، ،ج 2 ، ص 265، ح 474، مجمع احیاء الثقافه الاسلامی.
[12] . شواهد التنزیل، عبیداللّه بن احمد حاكم حسكانی، تحقیق محمد باقر محمودی، ج 1، ص 203، مجمع احیاء الثقافه الاسلامی، چاپ اول، سال 1411 هـ ق.
[13] . مناقب امام علی بن ابیطالب، ابن مغازلی، تحقیق محمد باقر محمودی، ص 18، ح 24، دار الأضواء.
[14] . الدر المنثور، جلال الدین سیوطی ،ج 3، ص 19، دار الكفر، چاپ دوم، 1409.
[15] . البدایه و النهایه، ابن كثیر، ج 5 ، ص 188، و ج 7 ، ص 363، دارالكتب العلمیه.
[16] . شواهد التنزیل، عبیداللّه بن احمد حاكم حسكانی، تحقیق محمد باقر محمودی، ج 1، ص 201 ، ح 211، مجمع احیاء الثقافه الاسلامی، تحقیق محمودی، چاپ اول، 1411.
[17] . الغدیر، ج 1، ص 230، چاپ پنجم، 1403، بیروت.
[18] . مسند احمد بن حنبل ، ج 28، ص 88 ، ح 16876، مؤسسه الرساله، چاپ اول ، 1419، صحیح ابن حنبل ، ج 10 ، ص 434، ح 4573، مؤسسه الرساله ، چاپ دوم ، 1414.و مسند ابی یعلی موصلی، تحقیق حسن سلیم أسد، ج 13، ص 366 ، ح 7375، دار المأمون للتراث، چاپ اول ، 1409.
[19] . كشف المراد ، علامه حلی، چاپ دوم، ص 388. و شرح المقاصد، تفتازانی، ج 5، ص233. قم ، شریف رضی، چاپ اول، 1409.