1- تبيين مسئله
كميته ميراث جهاني در سال 1972 (برابر با 1351 خورشيدي) كار خود را آغاز كرد و از همان ابتدا تبديل به يكي از مهم‌ترين نهادها در سازمان يونسكو شد. اين مركز، مسئول انتخاب، حفاظت و حراست از مناطق طبيعي و فرهنگي ثبت شده در فهرست ميراث جهاني است.
كنوانسيون يونسكو كه 178كشور جهان را شامل مي‌شود، يكي از گسترده‌ترين قراردادهاي بين المللي است كه به منظور حفاظت از ميراث طبيعي و فرهنگي جهان ايجاد شده است.
ميراث معنوي يا intangible heritage موضوعي است كه از چندين سال پيش در بخش فرهنگي يونسكو براي حفاظت از ميراث فرهنگي معنوي تمام ملت‌ها، تعريف شده و از آن پس برايش برنامه‌ريزي انجام مي‌شود.
يونسکو درکنوانسيون ميراث معنوي، سال 2003 ميراث معنوي يا ميراث غير ملموس، عبارت از: رفتارها، شيوه هاي، ارائه نمودها، دانش، مهارت ها و نيز وسايل، اشيا و مصنوعات دستي و فضاهاي فرهنگي مرتبط با آن ها مي داند، که جوامع، گروه ها و در برخي از موارد افراد آن ها را به عنوان بخشي از ميراث فرهنگي خود مي شناسند. اين ميراث معنوي غير مادي از نسلي به نسل ديگر منتقل مي شود و به طور مداوم توسط گروه ها و جوامع در برابر محيط، طبيعت و تاريخ آن ها، مجدداً خلق و آفريده مي شود.
در واقع ميراث معنوي شامل سنت‌هاي شفاهي همچون زبان،هنرهاي نمايشي مثل موسيقي و رقص و تئاتر، آيين‌ها و رويدادها، دانش و تجارب اجتماعي در رابطه با طبيعت و هستي و همچنين صنايع سنتي مي‌شود.
با توجه به پيشينه فرهنگي و تمدن تاريخي،ايران حرف‌هاي بسياري براي گفتن در زمينه ميراث معنوي دارد. پرونده هايي همچون نوروز، موسيقي رديف دستگاهي ايران، کوچ عشاير، اذان موذن زاده، مراسم آييني محرم و عاشورا، گويش تاتي و موسيقي محلي بوشهر، موسيقي مقامي خراسان از جمله پرونده هايي است که قرار است در فهرست ميراث معنوي کشور به ثبت برسد.
کارشناسان،آيين هاي سنتي نمايشي و مراسم آيينيعاشورا را،بخشي از اين ميراث معنوي مي دانند و تاکيد مي کنند که :« اين آيين ها بايد شناسايي و محافظت شوند. اما متاسفانه ما در سال هاي اخير نتوانستيم آن طور که بايد و شايد از اين آيين هاي نمايشي محافظت کنيم. در سال هاي اخير با هجوم رسانه هاي جديد زمينه هاي از ميان رفتن بسياري از اين آيين ها را فراهم کرديم.»
مسئولين گردآوري پرونده تعزيه براي ثبت در فهرست جهاني با بيان اين که وظيفه ثبت و حفظ اين آيين ها بر عهده تشکيلات دولتي سازمان ميراث فرهنگي و وزارت فرهنگ و ارشاد است، افزودند: « بسياري از اين هنرها و آيين هاي نمايشي در حال از بين رفتن است و بايد هر چه زودتر براي حفظ و نگهداري آن اقدام کرد. اما تاکنون هيچ کميته اي به عنوان متولي رسمي حفظ آيين ها به وجود نيامده است.»
يکيازاين هنرها و آيين هاي نمايشي، آيين هاي عزاداري و الگوهاي بومي آن مي باشد. آيين هاي عزاداري ماه محرم همه ساله در سراسر ايران با شور و عشق خاص مردم به ابا عبدالله الحسين(ع) برگزار مي شود و عاشقان آن حضرت ارادت و تجديد ميثاق خود را هر سال در قالب عزاداري مستحکم تر مي کنند.
اين آيين هاي عزاداري به فراخور فرهنگ و شيوه هاي مرسوم هر منطقه و استاني متفاوت است و از ديرباز همواره در قالب هيات هاي مذهبي و راه اندازي دستجات و تکايا برگزار شده است .
امروزه مذهب وآيين هاي مرتبط با آن تبديل به بخشي جدا نشدني از فرهنگ مردم شده است و گنجينه اي است که پيشينيان ما آن را براي ما به ميراث گذاشته اند، به همين دليل ما براي حفظ هرچه بهتر آن بايد بکوشيم.
شيعه به متابعت از سيره رسول الله(ص) و در نظر گرفتن تقدس اماكن ديني و مذهبي، بنيانگذار زيباترين ابنيه ويژه نيايش و عبادت در جهان اسلام است. هرچند صرف عبادت به درگاه پروردگار در پايه گذاري اين مكان هدف اصلي بوده، اما جنبه هاي اجتماعي و رويارويي مردم و همدلي و چهره به چهره شدن و جامعه شناسي تعاون و همياري و هم فكري در انجام فرايض ديني و رعايت تشريفات مذهبي نيز مد نظر بوده است.
فضاي الهي و معنوي در اين اماكن، هميشه ايام، روح بخش و دلنواز بوده است. به فرمان الهي و اطاعت حضرت محمد(ص)، نخستين مسجد در مدينه النبي ساخته شد، اما اهل تشيّع از همان روز، با توجه به دل سپاري به خاندان عصمت و طهارت(ع)، سعي كردند هم در مسجد حضور يابند و گوش به موعظه هاي واعظان و نطاقان بسپارند و به اصطلاح به دين و روش مسجد احترام بگذارند و هم با توجه به قداست آرامگاه و مشهد اولياء الله، دريچه اي به سوي عبادت بگشايند و آيين عبادت در مسجد و زيارت در امامزاده ها ومرقد مطهر امامان را از نظر دور نسازند و تشريفات اجتماعي عبادي را پر رونق نمايند.
ايرانيان در اين طريق، الحق كه سنگ تمام گذاشته اند. ايراني پيرو تشيّع، گويي در زيارت كعبه، زادگاه امام همام علي بن ابيطالب(ع) و مذبح ذبيح كربلا را به ياد آورده، گريزي به مصائب اوليا مي زند. ستايش و نيايش اهل تشيّع ضمن برگزاري مناسكحج ديدني است. مساجد شيعه مناظري ازروضه خلدبرين را مجسم مي سازند و تربت شهدا هميشه ايام عطرآگين، و صحن و سراي امامزاده ها پيچيده در گل بانگ هاي ايمان، همواره معطرند، و سقاخانه ها كه وقف سقاي لب تشنگان حضرت عباس(ع)اند، همواره منور، و آب انبارها به وقف، سيراب كننده مردم عطشان، و بقاع متبركه محل عبادت مؤمنان جان شيفته، و حسينيهها و زينبيه ها و عباسيه ها و مهديه ها يادآور عظمت اوليا و اهل بيت، و تكايا محل تجمع ذاكران و واعظان و خطيبان بوده است.
حسينيه ي يا «حسيني» يعني منسوب به حسين(ع). اين پيوند ميان حسين (ع) و حسينيان در تمام جلوه هاي زندگي عاشقان برقرار است. حسينيان در فكر و ايده و مرام، به مولاي عاشقان، حسين(ع)، تشبه مي جويند. و «حسينيه ي» مكاني است براي اقامه سوگواري براي اباعبدالله الحسين(ع). شايد روي آوردن شيعه به حسينيه ي، در دوران هاي كهن به خاطر آن بوده است كه مساجد، اغلب در اختيار و سلطه حكومت هايي بوده اند كه براي تشيّع و اقامه عزاداري و مراسم مذهبي شيعه، محدوديت هايي ايجاد مي كردند. در ايران، در گوشه و كنار شهرها و روستاها، حسينيه هاي فراواني به چشم مي خوردكه همه از باب محبت به حسين(ع) ساخته شده و گاهي به عنوان «زائرسرا» براي زوار نيزدرنظرگرفته شده است؛ مثل حسينيه ي آذربايجاني ها، تهراني ها، اصفهاني ها و… كه در شهرهاي نجف، كربلا، مشهد و… از اين گونه فراوانند.
در مناطق هند، به حسينيه ي، «امام باره» مي گويند. در برخي از نقاط آسياي ميانه نيز حسينيه هايي كه مي ساختند، به «مسجد شيعه ها» معروف مي شدند. يكي از حسينيه هاي معروف ايران، «حسينيه ي مجتهد» در شهر اردبيل و ديگري بخشي از تكيه معاون الملك كرمانشاه و مشهور به حسينيه ي است كه در كنار زينبيه و عباسيه قرار دارد و در كاشي هاي منقش اين صحن و سرا، بسياري از وقايع مربوط به كربلا نقش بسته است. تأثير مستقيم تشيّع از ديرگاه در به وجود آمدن چنين مكان مقدسي كاملاً آشكار است.
اين ها همه از تأثير تشيّع و بزرگان مذهب شيعه و كرامت و عنايت اين بزرگواران است كه خاك بي مقدار را به نظر كيميا مي كنند. مردي مؤمن و خداشناس از تبار عاشقان سيدالشهدا(ع) وقتي از شدت و حدّت عزاداري در تكيه «متولي باشي» قم سخن مي گويد، اشك بر ديده مي آورد و خاطراتي بازگو مي كند: «…خدا شاهد است كه اگر اشك هايي را كه در طول ساليان متمادي در اين تكيه ريخته شده، جمع آوري كرده، به يكباره در آن بريزند، سيل اشك از بالاي ديوار آن به بيرون خواهد ريخت…»
خود تكيه ها و حسينيه ها به عنوان محل هاي برگزاري آيين هاي مذهبي، و پرچم ها و بيرق ها كه نشان از علم حضرت عباس(ع) دارند، اسب زخمي امام حسين(ع)، كمان ها، نيزه ها و شمشيرها، لباس سرخ اشقيا، لوازم و اسباب صحنه نمايش تعزيه خواني شامل خيمه و ظرف آبي به نشانه فرات، همه و همه در هنگام نمايش از قدرت بياني بالايي برخوردارند.
مردم ايران از ديرباز در دهه محرم و عاشوراي حسيني با توجه به ويژگي هاي اجتماعي و فرهنگي مناطق مختلف، با شيوه هاي گوناگون به سوگواري و عزاداري مي پردازند.
آذربايجان از نخستين خاستگاه هاي تشيّع و زنده نگه داشتن نام و ياد ائمه معصومين (ع) در تاريخ ايران زمين است. هم از اين روست که اهميت مراسم مذهبي شيعيان به ويژه در ايام محرم از جايگاه ويژه اي در اين خطه از ميهن اسلامي برخوردار است.
آداب و رسوم حاکم بر عزاداري‌هاي مذهبي سالار شهيدان يکي از ديدني ترين و عرفاني ترين مراسم مردم آذربايجان است. دهه محرم در اين منطقه ايامي است که در آن غرورها خاموش، نخوت‌ها فراموش، بزرگي‌‌ها کنار افتاده و مرد و زن، عالي و داني، امير و فقير، خاک سار و غلام مولا امام حسين (ع) مي شوند و با ذکر مصيبت هاي آن حضرت به عزاداري و تعزيه خواني مي پردازند
در اين بين حرکت راهپيمايي وار دسته ي عزاداري حسينيه ي اعظم زنجان در روز هشتم محرم سالهاست که شکوه و عظمت خاص خود را دارد و مي رود تا سال به سال با افزايش خيل عظيم عزاداران شرکت کننده به عنوان بزرگترين مجمع عاشقان امامحسين(ع) در جهان شناخته شود. زنجان شهري است كه جمعيت آن به پانصد هزار نفر نمي رسد اما سالهاست که در اين دسته ي عزاداري بيش از صد هزار نفر شرکت مي کنند. حضور زنان در حاشيه ي اين مراسم به عنوان تماشاگر از مسائلي است که همه ساله چشم انداز ويژه اي را به اين مراسم داده است .
لذا همواره اين سوال مطرح است که چه علل و عواملي در علاقه و ارادات مردم به مراسم حسينيه ي اعظم زنجان وجود دارد؟ پيشينه تاريخي مسجد حسينيه ي اعظم و مراسم آن چگونه است؟ ساختار و شيوه هاي مديريتي حسينيه ي اعظم زنجان به چه صورتي است؟ و آيا مي‌توان راهکارها و مکانيزم‌هايي براي ارائه در شوراي ثبت ميراث معنوي کشور براي ثبت اين مراسم ايجاد نمود ؟
اين سوال وسوالات مشابه ، محققين اين طرح را بر آن داشته است تا ضمن بررسي جامع در مورد خصوصيات اين مراسم بپردازند.
ثبت دیدگاه