درس هشتم: حروفی که نوشته نشده ولی باید خوانده شوند

در قرآن کریم گاهاً به سه حرف «ا – و – ی» بر می خوریم که نوشته نشده اند ولی باید خوانده شوند؛ که در کل می توان موارد آن را به دو دسته تقسیم کرد: «1. مواردی که جزء اصل کلمه می باشند 2. مواردی که جزء اصل کلمه نمی باشند». در ادامه به بررسی این دو دسته می پردازیم.

«مواردی که جزء اصل کلمه می باشند»

«الف»، «واو» و «یاء» نوشته نشده در بعضی از کلمات

درباره اینکه چرا این حروف با اینکه جزء اصل کلمه می باشند، نوشته نمی شوند، توجیهاتی را ذکر کرده اند که ما یکی از آنها را بیان می کنیم و آن «جلوگیری از تکرار» می باشد.

عرب زبان ها در نگارش اوّلیّه خود از تکرار سه حرف «ا – و – ی» جلوگیری می کردند و هر کجا که یکی از این حروف پشت سر هم تکرار می شد، به نوشتن یکی از آنها اکتفا می نمودند {مثلاً «یَسْتَوُونَ» که می نوشتند «یَسْتَوُنَ»}.

بعدها که قرآن را برای صحیح قرائت کردن علامت گذاری کردند، به روش های مختلفی این موارد را به قاری تذکر می دادند و روش به کار برده شده در رسم الخط عثمان طه به این گونه است که در چنین مواردی، «ا – و – ی» کوچکی اضافه شده است؛ مثل:

• مقدمه

در ابتدا بهتر به نظر می رسد که «اشباع» و «هاء ضمیر» معنا شود و سپس به بیان اصل مطلب بپردازیم.

«اشباع» در اصطلاح قرائت به معنای «سیر کردن حرکت به شکلی که از فتحه، الف مدّی و از کسره، یاء مدّی و از ضمّه، واو مدّی تولید می شود» می باشد.

«هاء ضمیر» نیز عبارت است از «ـه – ه» ای که در آخر کلمه می آید و معنای «او – آن» می دهد {مثل لَهُ (برای او)، فیه (در آن)}.

• اصل مطلب

قاعده آن به این صورت است که «هاءِ ضمیر در صورتی که حرف قبل و بعد آن متحرّک باشد، اشباع می گردد»؛ یعنی اگر حرکت هاء، کسره باشد (ـهِ، هِ)، تبدیل به یاء مدّی (هِی) و در صورتی که حرکت هاء ضمّه باشد (ـهُ، هُ)، تبدیل به واو مدّی (هُو) می شود؛ مثلاً:

«بِهِ»، «لَهُ» خوانده می شوند «بِهِی»، «لَهُو»

در قرآن های با رسم الخط عثمان طه، برای راهنمایی قاری، حرف واو و یاء تولید شده از اشباع به صورت کوچک، بعد از هاءِ ضمیر آمده است؛ مثل:

تذکر: هاء ضمیر در سه مورد اشباع نمی شود که عبارتند از:

1. قبل از هاء ضمیر، حرف ساکن باشد؛ مثل «مِنْهُ – اِلَیْهِ – یَعْلَمْهُ»؛
2. قبل از هاء ضمیر، حروف مدّی باشد؛ مثل «اَخُوهُ – فِیهِ – اَنْزَلْنَاهُ»؛
3. بعد از هاء ضمیر، ساکن یا مشدّد باشد؛ مثل «لَهُ الْحَمْدُ – دُونِهِ الْبَاطِلُ».

چند نکته:

1. هاء ضمیر در کلمات «اَرْجِهْ – فَاَلْقِهْ» ساکن می باشد.
2. هاء ضمیر در کلمات «وَ مَا اَنْسَانِیهُ – عَلَیْهُ اللّه» مضموم می باشد.
3. هاء ضمیر در «یَرْضَهُ لَکُمْ» اشباع نمی شود.
4. حرف هاء در «مَا نَفْقَهُ کَثِیراً» ذاتی است (یعنی هاء ضمیر نمی باشد) و اشباع نمی شود.
5. هاء ضمیر در «فِیهِ مُهَانًا» اشباع می شود.
6. حرف هاء در آخر کلمه «هذِهِ»، با وجود اینکه ذاتی است (یعنی هاء ضمیر نمی باشد)، اشباع می گردد.