حسينيه اعظم زنجان در دو دهه اخير يكي از كانون هاي مهم جهان تشيّع است و اين شكوه معنوي سال به سال رو به تزايد است.
با ظهور سلسلة صفويه در سال 907 هجري – قمري به قيادت شاه اسماعيل صفوي مذهب رسمي ايران « تشيّع اثني عشري» اعلام شد. پيش از آن تاريخ در ايران تنها چهار شهر طوس، ري، قم و كاشان داراي اكثريت شيعه بودند. حتي بنا به نقل متون و تاريخ در عصر صفوي مردم زنجان داراي مذهب اهل سنت شافعي بودند. (1) با اين حال منبعي چون «راحت الصدور» معتقد است كه در نواحي زنجان اقليتي از شيعيان زندگي مي كردند. يكي از دستاوردهاي ظهور سلسله صفوي تداوم گستردة عزاداري و تعزيه خواني بود. همچنين به دليل اينكه زيارت عتبات عاليات به خصوص كربلا مورد توجه شيعيان جهان اسلام بود، به همين خاطر در مسير راههاي مختلف شهري و روستايي قلعه هايي احداث كردند براي عزاداري زوّار كربلا كه «حسينيه» ناميده شد. تاكنون اولين نمونه هاي لفظ و واژه «حسينيه» در متون تاريخي دورة « شاه عباس صفوي» از جمله «عالم آراي عباسي» ثبت است .در همين زمان نيز در داخل شهر، قلعه يا تكيه يا مسجدي به نام حسينيه احداث كردند. يكي از شهرهاي مورد توجه در اين دوره «زنجان» بود . علي رغم ويراني ناشي از دورة تيموريان و ادامه اين روند، شهر زنجان رشد و بالندگي دوبارة خود را از دورة صفويه شروع كرد .(2) در همين زمان بود كه حسينيه اي نيز در اين شهر احداث شد. در متون تاريخي و جغرافيايي فعلاً به جزء يك منبع، هيچ منبع ديگري ذكري از «حسينيه زنجان» نياورده است و شايد در آينده منابع خطّي ديگري در اين خصوص پيدا شود. تنها منبع مكتوب ما همان كتيبه دورة قاجاريه نگاشته شده در ساختمان قديمي حسينيه و دو وقف نامه بود. ولي جالب آنكه كهن ترين متن تاريخي زنجان با عنوان « تاريخ دارالعرفان خمسه» تأليف «رستم الحكما » در چند جا از محله حسينيه نام برده است. كتاب تاريخ دارالعرفان در دورة فتحعلي شاه قاجار و به فرمان فرزندش عبدالله ميرزا كه در آن دوران حاكم زنجان بود با روايت دو نفر به نامهاي «مير اشرف بيگ زنجاني» و «ميرافضل بيگ زنجاني» گويا در سال 1248 هجري قمري تأليف شده است. موضوع كتاب شرح حال حاكمان زنجان از زمان مرگ نادرشاه تا روي كار آمدن فتحعلي شاه است .(3) با مطالعة اين كتاب براي ما روشن مي شود كه حسينيه اعظم زنجان در دورة نادرشاه و شايد هم سالهاي قبل وجود داشت .
بار اول در صفحه 37 كتاب به نام «حسينيه» اشاره رفته است. وقتي كه عده اي از اهالي زنجان به سركردگي «علي بيك عسگرلو» و « جلال محمد» در صدد قيام عيارانه بودند. بقيه مطلب را از زبان مؤلف كتاب نقل مي كنيم:
« ظهر تابستان و گرمايي عجيب حكمروا بود كه از جوانب محله اي كه اهالي شهر «حسينيه» مي گويند و همچنين از جوانب باغات جنوب بلده، مشرف بر « زنجانه رود» كه صداي سُم اسبان كه بر رويشان فارِسان (يعني سواركاران) مضمار دلاوري و جنگ و نبرد بودند بر « آشّاقه محلّه» هجوم عام آورده … » بعد از آن مؤلف به جنگ اين گروه با افراد باج گير و زورگو مي پردازد. مسأله اين است كه «حسينيه» مذكور در آن زمان هم نام محله و هم نام تكيه بود و با حسينيه امروزي منطبق تر است .
بار دوم وقتي است كه «ذوالفقارخان افشار» حاكم زنجان به اسارت سپاهيان كريم خان زند در آمد. در آن زمان نيز گروهي از بازمانده افراد فوق الذكر يكي از نوادگان «نادرشاه» با نام « سندباد ميرزا» (4) را كه گويا نوجواني بود، به حكومت «زنجان» برداشتند و . . . «از جانب محله اي كه «حسينيه» باشد با سپاهي نه چندان مهيّا از جانب محلة مذكور و باغات جنوب مزبور حمله كرده و آن مخاذيل را بعد از چندي جنگ و نبرد و زور بازو عقب راندند و كلاً شهر زنجان در كف دو طائفه «حقيّون» و «ناحقيّون» قرار يافت . . . »، ( صفحه 41 كتاب )
مدتي نگذشت كه «ذوالفقار خان» مورد بخشش «كريم خان زند» قرار گرفت و آزاد شد. «ذوالفقارخان» وارد زنجان شد و در «حسينيه» ساكن شد. « عاليجاه پيغمبر پگاه «ذوالفقارخان» جلالت نشان افشار رسيده و سپاه ظفر همراه مذكور از دروازه شرق وارد بلده شده و در «حسينيه» اقامت فرمودند . . . . » (صفحه 44 كتاب ) . گويا «حسينيه» در دورة زنديه مشرف به يك دروازة شرقي بود.
بار ديگر وقتي است كه نام سه محلّه معروف زنجان در اوايل قاجاريه ذكر مي شود كه به همت عبدالله خان اوصالي تعمير و بازسازي مي شوند: « بدين سان جهت اهالي «محله پايين» و «ديوانگان» و «حسينيه» جوي هايي باريك از آب رودخانه (يعني زنجان چاي) كشاندند و در خانه هاي خويش چاههايي حفر كردند . . . »( صفحه 78 كتاب )
با اين اوصافي كه از كتاب «تاريخ دارالعرفان » در خصوص «حسينيه» آورده شد ثابت مي شود كه اين محله و مسجد در دورة زنديان و اوايل قاجاريه يك محله تاريخ ساز محسوب مي شد .
اميد است كه باز شاهد پيدا شدن منابع تاريخي و مكتوب ديگر در خصوص حسينيه باشيم .
- از آن جمله كتابهاي، نزهه القلوب، قابوسنامه و . . .
كتاب طبقات الشافعيه تأليف شده در قرن هفتم بوسيله سُبكي، رجال زنجاني شافعي مذهب زيادي را نام برده است .
- قبل از اين ويراني هاي شهر زنجان چندين بار صورت گرفته است ازجمله در حمله «براء بن عازب» سردار عرب در سال 24 هجري قمري، زلزله اي كه در قرن ششم روي داد، حمله سرداران مغول به نامهاي جبه و سوبوتاي در سال 617 هـ . ق و حمله تيمور در سال 810 هـ . ق
- مشخصات كتاب شناسي اين متن به صورت زير است: آصف – محمد هاشم (رستم الحكما) – 3
- تاريخ دارالعرفان خمسه – تصحيح حسن حسينعلي – انتشارات پينار – چاپ اول 1387 – زنجان
.4نام اين شخص در هيچ يك از متون تاريخي ثبت نشده است.
حسن حسينعلي
ثبت دیدگاه