درس چهارم: حرکات (صداهای کوتاه)

# سوالات ابتدایی درس:

1. به هر یک از فتحه، کسره و ضمّه در فارسی چه می گویند؟
2. چرا این حرکات را فتحه، کسره و ضمّه نامیده اند؟
3. هر یک از این حرکات را چگونه باید تلفّظ کرد؟
4. به حرفی که ضمّه، و به حرفی که فتحه، و به حرفی که کسره دارد به ترتیب چه می گویند؟

# شروع درس:

همانطور که در درس قبل بیان کردیم، صداها مهم ترین و اصلی ترین نقش را در تلفّظ حروف و کلمات قرآن کریم دارند. و همینطور گفتیم که صداها دو دسته اند «1. کوتاه 2. کشیده»؛ که صداهای کوتاه را در عربی «حرکات» و صداهای کشیده را «حروف مدّی» می نامند. در این درس به بیان تفصیلی صداهای کوتاه (حرکات) خواهیم پرداخت.

صداهای کوتاه عبارتند از: «1. فتحه (ـَ) 2. کسره (ـِ) 3. ضمّه (ـُ)»؛ که به ترتیب ویژگی هر یک را بیان می کنیم:

فتحه

• شکلش: «ــَـ»؛ به این علامت در فارسی «زِبَر» و در عربی «فَتْحَهْ» گفته می شود.
  • نکته (1): «فَتْحَهْ» از کلمه «فَتْح» گرفته شده است.
  • نکته (2): «فَتْحَهْ» در اصل «فَتْحَةٌ» بوده است به معنای «یک بار گشودن» که در هنگام وقفِ بر آخر آن {طبق قواعدی که بعداً با آن آشنا خواهیم شد} «ـة» تبدیل به «ـهْ» می شود.
  • نکته (3) {وجه تسمیه}: این علامت را فتحه نامیدند چون وقتی حرف دارای این علامت را تلفّظ می کنیم، لب ها یک بار حالت گشودن به خود می گیرد.
  • نکته (4): صدای فتحه متمایل به صدای حرف الف است؛ لذا برای نشان دادن آن از شکل الف استفاده کرده اند و برای اینکه با الف اصلی اشتباه نشود، به شکل الف کوچک و مایل روی حرف قرار داده اند «».
  • نکته (5): حرف دارای فتحه را «مفتوح» می نامند.
• صدایش: صدای فتحه در عربی با صدای «اَ» فارسی تفاوتی ندارد فقط باید دقّت کرد که در هنگام تلفّظ صدای فتحه، دهان زیاد باز نشود.
• تمرین: لطفاً این دو تمرین را انجام دهید تا تلفّظ فتحه به صورت عملی بیشتر برایتان روشن شود:
  • تمرین شماره یک {کلمات زیر را ابتدا به صورت تفکیکی و سپس به صورت ترکیبی بیان کنید}:

• • تمرین شماره دو {کلمات زیر را به صورت ترکیبی بیان کنید}:

حَسَدَ – نَزَلَ – سَاَلَکَ – فَجَمَعَ – مَنَعَکَ – وَقَذَفَ – عَقَبَةَ – وَخَسَفَ – وَوَجَدَکَ – وَ یَذَرَکَ

کسره

• شکلش: «ــِـ»؛ به این علامت در فارسی «زیر» و در عربی «کَسْرَهْ» گفته می شود.
  • نکته (1): «کَسْرَهْ» از کلمه «کَسْر» گرفته شده است.
  • نکته (2): «کَسْرَهْ» در اصل «کَسْرَةٌ» بوده است به معنای «یک بار شکستن» که در هنگام وقفِ بر آخر آن {طبق قواعدی که بعداً با آن آشنا خواهیم شد} «ـة» تبدیل به «ـهْ» می شود.
  • نکته (3) {وجه تسمیه}: این علامت را کسره نامیدند چون وقتی حرف دارای این علامت را تلفّظ می کنیم، لب ها یک بار حالت شکستن و افتادگی به خود می گیرد.
  • نکته (4): صدای فتحه متمایل به صدای حرف یاء است؛ لذا برای نشان دادن آن از شکل یاء استفاده کرده اند و برای اینکه با یاء اصلی اشتباه نشود، به شکل یاء غیر آخر و بدون نقطه زیر حرف قرار داده اند «». شکل کسره در ابتدا دارای دندانه بود منتها بعدها به علّت کثرت کاربرد و اختصار، دندانه آن را نیز حذف نمودند «ــِـ».
  • نکته (5): حرف دارای کسره را «مکسور» می نامند.
• صدایش: صدای کسره در عربی با صدای «اِ» فارسی تفاوت دارد. در عربی صدای کسره، متمایل به صدای حرف یاء می باشد (شبیه صدای «ای» امّا بدون کشش). اینگونه تلّفظ کردن صدای کسره در بعضی از کلمات فارسی نیز وجود دارد⁽¹⁾ مثل: نِیاز، ژِیان، خِیابان.
• تمرین: لطفاً این دو تمرین را انجام دهید تا تلفّظ کسره به صورت عملی بیشتر برایتان روشن شود:
  • تمرین شماره یک {کلمات زیر را ابتدا به صورت تفکیکی و سپس به صورت ترکیبی بیان کنید}:

• • تمرین شماره دو {کلمات زیر را به صورت ترکیبی بیان کنید}:

خَشِیَ – کِبَرِ –رَدِفَ – رَقَعَتِ – فَصَعِقَ – بَلَغَتِ – لِیَذَرَ – بِعِصَمَ – اَفَاَمِنَ – بِبَدَنِکَ

ضمّه

• شکلش: «ــُـ»؛ به این علامت در فارسی «پیش» و در عربی «ضَمَّهْ» گفته می شود.
  • نکته (1): «ضَمَّهْ» از کلمه «ضَمّ» گرفته شده است.
  • نکته (2): «ضَمَّهْ» در اصل «ضَمَّةٌ» بوده است به معنای «یک بار به هم پیوستن» که در هنگام وقفِ بر آخر آن {طبق قواعدی که بعداً با آن آشنا خواهیم شد} «ـة» تبدیل به «ـهْ» می شود.
  • نکته (3) {وجه تسمیه}: این علامت را ضمّه نامیدند چون وقتی حرف دارای این علامت را تلفّظ می کنیم، لب ها یک بار به هم پیوسته و غنچه می شوند.
  • نکته (4): صدای ضمّه متمایل به صدای حرف واو است؛ لذا برای نشان دادن آن از شکل واو استفاده کرده اند و برای اینکه با واو اصلی اشتباه نشود، به شکل واو کوچک روی حرف قرار داده اند «».
  • نکته (5): حرف دارای ضمّه را «مضموم» می نامند.
• صدایش: صدای ضمّه در عربی با صدای «اُ» فارسی تفاوت دارد. در عربی صدای ضمّه، متمایل به صدای حرف واو می باشد (شبیه صدای «او» امّا بدون کشش). اینگونه تلّفظ کردن صدای ضمّه در بعضی از کلمات فارسی نیز وجود دارد⁽²⁾ مثل: هُلُو، خُروس، بُلوک.
• تمرین: لطفاً این دو تمرین را انجام دهید تا تلفّظ ضمّه به صورت عملی بیشتر برایتان روشن شود:
  • تمرین شماره یک {کلمات زیر را ابتدا به صورت تفکیکی و سپس به صورت ترکیبی بیان کنید}:

• • تمرین شماره دو {کلمات زیر را به صورت ترکیبی بیان کنید}:

زَبَدُ – هُدِیَ – نُرِیَ – یَعِظُ – لَقُضِیَ – سَتَجِدُ – فَطُبِعَ – عَضُدَکَ – نُرِیَکَ – اَعِظُکَ – وَحُمِلَتِ

# پاورقی ها: