دين و روشهاي تربيتي

پيش درآمد[1]
بسم الله الرحمن الرحيم
بحث از دين و تربيت هميشه مورد توجه انديشمندان تربيتي بوده و بشر همواره به دنبال آرمان‎خواهي و كمال‎طلبي خود در شيوه‎هاي تربيتي به دين و ارزش‎هاي الهي علاقه وافري نشان مي‎داده است. هر چند پس از رنسانس و گسترش علم‎گرايي و غرور ناشي از آن و طرح «تقابل علم و دين» و جا افتادن اين تفكر به لحاظ ضعف‎هاي موجود در دين مسيحيت و مبلغان و عالمان آن و به حاشيه رانده شدن دين تربيت ديني نيز مورد غفلت قرار گرفت.
اما پس از مواجهه‎ي انسان با تبعات اين غفلت‎زدگي و گرفتاري او با تبعات جامعه صنعتي و زندگي مادي و بروز مشكلات متعدد فردي و اجتماعي ضرورت نگاهي دوباره به تربيت ديني احساس شد؛ كه در اين ميان نظرات مختلفي به چشم مي‎خورد.
1. عدّه‎اي با طرح عدم دخالت دين در تربيت انسان و ناكارآمدي آموزه‎هاي ديني كه ناشي از نگاه منفي به دين و عدم شناخت دقيق از مكتب تربيتي آن است. اين بحث را همچنان رويكردي به مباحث قديمي و مربوط به زمان نابالغي علم، تلقي مي‎كنند.
آنان تربيت را تنها بر مدار عقل و شناخت انسان از خودش استوار مي‎سازند، و قائل‎اند كه تنها علم، قابليت شناسايي دقيق از آدمي را دارد؛ در اين ديدگاه رابطه‎اي ميان دين و تربيت وجود ندارد.
2. با ابطال نظريه علم‎گرايي مطلق، گرايشي به مباحث ديني و معنوي بروز كرد، اما در اين رهيافت نيز بسياري از نديشمندان غربي رويكرد انسان را به دين غير وحياني و انسان‎محور كافي دانسته و راه‎هاي تربيتي برگرفته از آن را نيز براي هدايت انسان در مسير پر پيچ و خم زندگي كافي مي‎دانند. در اين نگاه، ملاك انسان، و نيازهاي او و رفع آنها است. و در موارد نياز به دين رجوع مي‎كند و با خرد خود از آن بهره مي‎جويد، اما هرگز خود را در اختيار دين قرار نمي‎دهد و نمي‎گذارد دين با راه‎هاي تربيتي خود براي او تصميم‎گيري كند.
3. با توجه به ناكارآمدي دين (انسان‎محور) در همه‎ي شؤون و عرصه‎هاي زندگي و همه جانبه نيازهاي مادي و معنوي او، ضرورت رويكرد به (دين وحياني) احساس مي‎شود. در اين نگاه به دين، كه داراي رويكردي زندگي‎مدار نيز مي‎باشد، دين در زواياي مختلف زندگي، نقش آفريني مي‎كند و در متن زندگي حضور جدي و پررنگي دارد و پاسخگوي همه‎ي نيازهاي اوست. در اين نگاه به دين بحث از «دين و روش‎هاي تربيتي» ضرورت مي‎يابد زيرا:
بر اين باوريم كه خالق يكتا كه به وجود آورنده و «ربّ» اوست بهتر از هر كسي انسان را مي‎شناسد و بر نقاط ضعف و قوت او آگاه است و كامل‎ترين راه را دانسته و بهترين مقصد نهايي را براي او رقم زده است.
پيامبران و امامان ـ عليهم السّلام ـ نيز كه انسان كامل و تربيت يافته همين مكتب بوده و بهترين مربيان هستند، آمده‎اند تا تربيت و هدايت انسان را عهده‎دار شده و راه درست را به او آموزش دهند، تا انسان پروردگار متعال را مالك و رب خويش قرار دهد و طرح تدبير او را در زندگي به كار بندد و سرانجام به سعادت حقيقي رهنمون شده و به كمال واصل گردند.
بر اين اساس در معارف اسلامي و سيره و سنت برجاي مانده از پيشوايان ديني بهترين مباني و روش‎هاي تربيتي يافت مي‎شود.
پس روشن است كه همه‎ي اجزاي يك نظام تربيتي ـ حركت او به سوي مقصد، چگونگي و شيوه‎هاي روش‎هاي آن به گونه‎اي ناظر به انسان است، لذا در تبيين تربيت ديني بايد ملاحظه كرد كه اسلام چه تعريفي از انسان ارائه مي‎دهد و او را داراي چه استعدادي مي‎داند و براي او چه اهدافي را معين مي‎نمايد.
با تبيين موارد فوق و شناخت صحيح از رابطه انسان با خالق و رب خود بيشتر به رابطه (دين و تربيت) پي مي‎بريم. با توجه به مباني موجود در متن دين و ارزش‎هاي بيان شده در آن و ويژگي‎هاي مبتني بر ارزش‎ها بايد به بررسي روش‎ها پرداخت، روش‎هايي كه مبتني بر ارزش‎هاي ارائه شده و فراخور استعداد و توانمندي آدمي و مطابق با واقعيت‎هاي موجود است نه مبتني بر نظريه‎پردازي‌هاي آرماني و تجربي كه جاي بسي آزمون و خطا دارد.
مجموعه منابع اسلامي و كتب اخلاقي سرشار از مباحث تربيتي بوده و از شيوه‎ها و روش‎هاي متعددي در تربيت و پرورش انسان سخن به ميان آورده است، كه امروزه نيازمند روزآمد كردن و تحقيق جديدي است تا خانواده‎ها و مربيان امور تربيتي و فرهنگي جامعه در اين زمان كه عصر ارتباطات و تهاجم فرهنگي است آنها را به كار بسته و در تربيت نوجوانان و جوانان از آنها بهره جويند و بتوانند با به كارگيري روش‎هاي درست، دين را در نهاد نسل فردا جاي داده و شاهد سلامت و سعادت او باشند.
در اين ميان پرسش‎هايي متعددي در اتخاذ روش‎هاي تربيت ديني و نحوه به كار بستن آنها موجود است، همانند: الف) روش تربيتي اسلام در تربيت ديني كودكان و جوانان چيست، و بر چه اساسي استوار است؟ ب) آيا روش‎هاي علمي موجود با روش‎هاي تربيت ديني مطابقت دارد، و جايگاه اعمال روش‎هاي قهر و تنبيه در نظام تربيتي اسلام چگونه است؟ ج) محدوده‎ي آزادي فردي و اجتماعي جوانان به ويژه در مسائل ديني چه اندازه است، و با اتخاذ چه روش‎هايي مي‎توان جوانان را به باورهاي درست ديني و اخلاقي رساند؟ پرسش‎هاي بسياري از اين قبيل كه مي‎توان با تكيه بر آيات و روايات و سيره تربيتي معصومين ـ عليهم السّلام ـ و ساير آموزه‎هاي ديني به پاسخ آنها پرداخت و روش درست را شناسايي كرد.
——————————————————————————–
[1] .حجت‎الاسلام مقيمي حاجي.