آیه تطهیر

اهل‌بیت ـ علیهم السّلام ـ در آیه تطهیر «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً»[1] عبارتند از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، امام حسن، امام حسین و حضرت فاطمه زهرا ـ علیهم السّلام ـ ، دلیل ما برای این ادعا دهها روایتی است كه به طُرُق صحیح از پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ نقل شده، كه در اینجا به چند روایت نبوی اشاره می‌گردد:
1. مسلم در صحیحش از عایشه روایت می‌كند «خرج النبی ـ صلی الله علیه و آله ـ غراه و علیه مرط مرحل من شعر اسود فجاء‌الحسن بن علی فادخله ثم جاء الحسین فدخل معه ثم جائت فاطمه فادخلها ثم جاء علی فادخله ثم قال انما یرید الله لیذهب عنكم الرجس اهل‌البیت و یطهركم تطهیراً»[2]، بر اساس این روایت امام حسن و امام حسین و حضرت فاطمه و امام علی ـ علیهم السّلام ـ بر پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ وارد می‌شوند. آنها را بخود راه می‌دهد و آیه تطهیر را درباره آنها تلاوت می‌كند.
2. ترمذی در سننش از ام سلمه روایت كرده «انّ النّبی جلّل علی الحسن و الحسین و علیّ و فاطمه كساءِ ثم قال اللهم هولاء اهل‌بیتی و خاصتی اذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیراً فقالت ام سلمه و انا معهم یا رسول‌الله قال انك الی خیر»[3]، براساس این روایت پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ ، حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ را در زیر یك پتو جمع می‌كند و سپس با گفتن «هولاء اهل‌بیتی و خاصتی» و دعائی كه كلماتش را از آیه تطهیر اقتباس كرد، مراد از اهل‌بیت در آیه تطهیر را معرفی می‌كند. ترمذی بعد از نقل این حدیث حسن، آنرا تأیید می‌كند، این حدیث توسط احمد بن حنبل نیز نقل شده است.[4]
3. مسلم در صحیحش باب فضائل امام علی بن ابی طالب ـ علیه السلام ـ ح 6220 از سعد بن ابی وقاص نقل می‌كند «… و لما نزلت هده الآیه (أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُم)[5] دعا رسول الله علیاً و فاطمه و حسناً و حسیناً فقال اللهم هولاء اهلی» در این روایت هم پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ صریحاً حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ را بعنوان اهل خود معرفی می‌كند، ترمذی هم در سننش[6] روایت فوق را نقل و صحت آنرا تأیید كرده است.
4. حاكم نیشابوری روایت می‌كند «عن ام سلمه قالت فی بیتی نزلت (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً) قالت فارسل رسول‌الله الی علی و فاطمه و الحسن و الحسین فقال هولاء اهل بیتی»[7] براساس این روایت كه حاكم و ذهبی صحت آنرا تأیید می‌كنند بعد از نزول آیه تطهیر در خانه‌ ام سلمه پیامبر برای این‌كه اهل بیت را به ام سلمه معرفی كند حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ را احضار می‌كند و بعد در حضور ام سلمه با جمله «هولاء اهل بیتی» آنها را بعنوان اهل‌بیت خود معرفی می‌كند.
5. حاكم در مستدرك از واثله بن الاسقع روایت می‌كند «قال اتیت علیّاً فلم اجده فقالت لی فاطمه انطلَقَ الی رسول الله یدعوه فجاء رسول‌الله فدخلا و دخلت معهما فدعا رسول‌الله الحسن و الحسین فاقعد كل واحد منها علی فخذیه و ادنی فاطمه من حجره و زوجها ثم لفّ علیهم ثوباً و قال (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً) ثم قال هولاء اهل بیتی اللهم اهلی بیتی احق»[8] براساس این روایت پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ را در زیر یك پارچه جمع می‌كند و سپس با خواندن آیه تطهیر و گفتن جلمه «هولاء اهل‌بیتی» آنها را بعنوان اهل‌بیت خود معرفی می‌كند. حاكم و ذهبی صحت این روایت را تأیید می‌كنند.
6. احمد بن حنبل از ام سلمه نقل می‌كند «انّ النبی ـ صلی الله علیه و آله ـ جلّل علی علیّ و حسن و حسین و فاطمه كساء ثم قال اللهم هولاء اهل‌بیتی و خاصتی اللهم اذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیراً، فقالت ام سلمه یا رسول‌الله أنا منهم قال انك الی خیر»[9] براساس این روایت هم پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در حضور ام سلمه پتوئی را بر حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ قرار می‌دهد و با گفتن جلمه «هولاء اهل بیتی و خاصتی» و دعائی كه كلمات آن از آیه تطهیر اقتباس شده به ام سلمه مراد از «اهل‌البیت» در آیه تطهیر را تفهیم می‌كند.
7. و نیز احمد بن حنبل از شداد بن عمار روایت می‌كند «قال دخلت علی واثله بن الاسقع و عنده قوم فذكروا علیّاً فلما قاموا قال لی الا اخبرك بما رأیت من رسول‌الله قلت بلی قال اتیت فاطمه (رض) أسالها عن علیّ قالت توجه الی رسول‌الله فجلست انتظره حتی جاء رسول‌الله و معه علی و حسن و حسین (رضی الله عنهم) اَخذ كل واحد منهما بیده حتی دخل فادنی علیّاً و فاطمه فاجلسهما بین یدیه و اجلس حسنا و حسیناً كل واحد منها علی فخذه ثم لفّ علیهم ثوبه او قال كساء ثم تلا هذه الآیه (إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً) و قال اللّهم هولاء اهل بیتی و اهل بیتی احق»[10] براساس این روایت هم پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ بعد از این‌كه حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ را در زیر پارچه‌ای جمع می‌كند، ابتداء با تلاوت آیه تطهیر و سپس با گفتن جمله «هولاء اهل‌بیتی» مراد از اهل‌البیت در آن آیه را به واثله تفهیم می‌كند. ابن ابی حاتم نیز حدیث فوق را با كمی اختلاف در تفسیرش ذیل آیه، روایت نموده است. یادآوری می‌كنم كه ابن ابی حاتم در ابتداء تفسیرش ملتزم شده كه احادیثی كه بهترین سند و متن را دارند، روایت كند.
8. حاكم از انس بن مالك روایت می‌كند «انّ رسول‌الله كان یمرّ بباب فاطمه (رضی الله عنه) سته اشهر اذا خرج لصلاه الفجر یقول الصلاه یا اهل‌البیت انما یریدالله لیذهب عنكم الرجس اهل‌البیت و یطهركم تطهیراً»[11]. حاكم، صحت روایت را تأیید می‌كند. حدیث فوق توسط احمد بن حنبل[12] و نیز توسط ترمذی با تأیید حسن آن[13] و نیز توسط طبری[14] و دیگران روایت شده است. هم‌چنین مضمون روایت فوق كه پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در روزهای زیادی هنگام نماز كه جمعیت زیادی حضور دارند به در خانه حضرت علی و حضرت فاطمه ـ علیهما السلام ـ می‌آمد و آنها را با عنوان «اهل‌البیت» صدا می‌كرد و سپس آیه تطهیر را خطاب به آنها می‌خواند، بصورت‌های دیگر و از صحابه متعدد نقل شده كه ما برخی آن از روایات را از تفسیر الدر المنثور سیوطی نقل می‌كنیم، از جمله او از ابن مردویه و او از ابی سعید خدری روایت می‌كند «لما دخل علی (رضی الله عنه) بفاطمه جاء النبی اربعین صباحاً الی بابها یقول السلام علیكم اهل‌‌البیت و رحمه الله و بركاته الصلاه رحمكم الله، إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً، انا حرب لمن حاربتم انا سلم لمن سالمتم»، و نیز او از طبری و ابن مردویه و آنها از ابی الحمراء روایت می‌كنند كه «حفظت من رسول‌الله ثمانیه اشهر بالمدینه لیس من مرّه یخرج الی صلاه الغداه الاّ اتی الی باب علی (رضی الله عنه) فوضع یده علی جنبتی الباب ثم قال الصلاه، الصلاه، إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً، و نیز او از ابن مدرویه و او از ابن عباس روایت می‌كند: «قال شهدنا رسول‌الله تسعه اشهر یأتی كل یوم باب علی بن ابی‌طالب (رضی الله عنه) عند وقت كل صلوه فیقول السلام علیكم و رحمه الله و بركاته اهل‌البیت إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً الصلاه رحمكم الله، كل یوم خمس مرات»، بر اساس این روایات، پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در روز‌های زیادی آن هم هنگام نماز كه ازدحام زیاد بوده به در خانه حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ می‌آمد و این چهار نفر را با عنوان «اهل‌البیت» ندا می‌كرد. و سپس آیه تطهیر را خطاب به آنها تلاوت می‌كرد تا روشن سازد كه مراد از اهل‌البیت در آیه مذكور این چهارنفرند، براساس روایت اخیری كه نقل شد، پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ این كار را 1350 بار تكرار كرده تا برای هیچ‌كس جای شبهه‌ای باقی نماند كه مراد از اهل‌البیت در آیه تطهیر، چهار نفرند.
بطور كلی از احادیث نقل شده، كاملاً روشن گردید، پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ مراد از اهل‌البیت را در آیه تطهیر بیان كرده است. زیرا مطابق آیه «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْكَ الذِّكْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ»[15] پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ از طرف خدا مأمور است كه قرآن را برای مردم بیان كند. لذا بخاطر این‌كه در آینده ممكن بود از كلمه اهل‌البیت، برداشت‌های نادرست و خطرناكی شود، كاملاً مراد از اهل‌البیت را برای مردم روشن ساخت. این روشن‌گری با برنامه خاصی انجام می‌شد.
اولاً: در عموم روایات منقوله، این نكته نقل شده، كه هنگام معرفی‌ها، پیامبر پتوئی و یا پارچه‌ای و یا عبائی را بر حضرت علی و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ قرار می‌داد تا كاملاً مشخص سازد كه مشارالیه كلمه «هولاء اهل‌بیتی» این چهار نفرند نه كسانی دیگر.
ثانیاً در معرفی و دعائی كه درباره آنها می‌كرد از كلمات و تعابیر آیه تطهیر جمله سازی می‌كرد تا عملاً و قولاً نشان دهد كه آیه مورد بحث در شأن و منزلت این چهار نفر است.
ثالثاً: علاوه بر این‌كه به زنان خود مثل ام سلمه و عایشه تفهیم كرد كه آیه نازله در منزلت این چهار نفر نازل شده به شكل عمومی هم به عموم مردم، هنگام ازدحام در موقع نماز معرفی نمود تا برای هیچ‌كس جز آنان كه نفاقشان مانع رؤیت حق است، ابهامی باقی نماند كه مراد از اهل‌البیت این چهار نفرند.
[1] . 33، 33.
[2] . صحیح مسلم باب فضائل اهل‌بیت النبی ح 6261.
[3] . ترمذی السنن باب فضل فاطمه، ص 699، شماره 3871.
[4] . مسند احمد، ج 10، ص 197، ح 26659.
[5] . 61، 3.
[6] . كتاب المناقب، باب 21، ح 3724.
[7] . حاكم، المستدرك، ج 3، ص 158، ح 4705.
[8] . همان.
[9] . احمد، المسند، ج 10، ص 197، ح 26659.
[10] . احمد المسند، ج 6، ص 45، ح 16985.
[11] . حاكم، المستدرك، ج 3، ص 172، باب ذكر مناقب فاطمه ح 4748.
[12] . المسند، ج 4، ص 516، ح 13730.
[13] . السنن، ج 5، ص 352، ح 3206، كتاب التفسیر.
[14] . تفسیر جامع‌البیان، ذیل آیه.
[15] . سوره نحل، آیه 44.
مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه